OORSPRONG
In het midden van de 15e eeuw woedde er een grote brand in Amsterdam. Branden waren moeilijk beheersbaar in die tijd: Amsterdamse huizen bestonden nog grotendeels uit hout.
Daarom werd de bouw van houten huizen in een gemeentelijke keur (verordening) beperkt, net als het gebruik van houten uithangborden.
Aan de Zeedijk verschenen in die periode de eerste gevelstenen. De oudste gevelsteen die nu nog aan de openbare weg te zien is, bevindt zich op Zeedijk 16-18. Hij dateert in ieder geval van vóór 1546 toen het huis in een rentebrief werd aangeduid aan de hand van de gevelsteen.

zeedijk 16-18   oudste gevelsteen 

HERKENNINGSTEKEN
Gevelstenen waren in een stad zonder straatnaamborden of huisnummers primair bedoeld om huizen te identificeren. Er waren ook geen kadastrale nummers, dus werd in officiële aktes een huis bijvoorbeeld aangeduid met:  "daar waar een luipaard
in de gevel staat"

zijgevel zeedijk 12   luipaard

HANDEL EN BEROEP
Naast herkenbaarheid van het huis hadden ambachtslieden of handelaren natuurlijk het doel om maximale bekendheid voor hun nering te bereiken.
Hiernaast het voorbeeld van een wijnkoper.
Veel stenen geven ook een beroep weer, soms met een associatie naar de naam van de bewoner (bijvoorbeeld "Smit").
Of de stad waarmee de eigenaar veel handel dreef, bijvoorbeeld de steen "Riga" op de Oudezijds Voorburgwal 14 of "In Coignac" (Geldersekade 97)

RELIGIE
Amsterdam was een zeer katholieke stad en na de Alteratie van 1578 een zeer calvinistische. Dat kwam ook tot uitdrukking in de vele verwijzingen naar de bijbel. Naar schatting heeft ruim 10% van de Amsterdamse gevelstenen een religieuze betekenis.
Vaak wordt ook christelijke symboliek weergegeven, zoals de zich opofferende pelikaan die haar jongen met eigen bloed voedt: een verwijzing naar het bloed van Christus, vergoten voor de mensheid. De godsdienst heeft dus ook zeer fraaie gevelstenen opgeleverd.
 

de profeet elias   collectie begijnhof

RECYCLING
Zoals gezegd, waren tot 1795 huizen te herkennen aan de gevelsteen. In koopaktes en andere officiële stukken werd verwezen naar de steen die in de gevel gemetseld was. Die mocht dus niet zomaar verdwijnen. Een verordening uit 1542 bepaalde zelfs dat uithangborden en gevelstenen blijvend aan het huis verbonden moesten zijn. In de 18e eeuw werd er veel verbouwd naar de heersende mode. De meeste huizen werden van een nieuwe gevel voorzien en kregen er een étage bovenop. Maar dan werd de oude gevelsteen van bijvoorbeeld een eeuw eerder wél opnieuw ingemetseld. De leeftijd van de gevel en de gevelsteen maar ook de stijl komen dus vaak helemaal niet overeen.
 

kalverstaat 150: steen in top herplaatst

ZWERFSTENEN
Er bestond eeuwenlang een gemeentelijk gebod op handhaving van de geveltekens en daarmee werd de officiële herkenbaarheid van panden gegarandeerd. Desondanks werd er openlijk gehandeld in uithangborden. Ook gevelstenen raakten soms op drift, werden tijdelijk opgeslagen en weer ergens anders ingemetseld. Maar werden ook kapotgeslagen en als  fundament voor wegen gebruikt.
Ook in de laatste decennia zijn veel stenen van met name gesloopte panden op een andere plek terechtgekomen.

zit nu in oudezijds voorburgwal 224
maar is afkomstig van kattegat 1
 

CONCURRENTIE
In de naam van gevelstenen zie je vaak een bijvoeglijk naamwoord gevoegd: 'de swarte horne', 'd'gekroonde waterhont', 'd'vergulde son', 'de witte pelecaen' etc.
Op goede gronden kun je dan concurrentie vermoeden: een eerdere steen was al 'de horne' genoemd en ter onderscheiding tooide een ander huis zich dan met de gevelsteen 'de swarte horne'.
In Amsterdam kon je zelfs als concurrent van gevelsteen 'De Boer' stenen vinden met 'De oude Boer', 'De blauwe Boer' en 'De oude blauwe Boer' !
Hiernaast een voorbeeld van twee huizen die bijna naast elkaar liggen en beide beslist de naam 'saayer' wilden voeren. Daarom werd het in 1752 de 'saayer' zonder meer en in 1763  kwam 'de jonge saayer' erbij.
Was hier sprake van familieleden De Saayer die dicht bij elkaar woonden of zit er een ander spannend verhaal achter?

bloemgracht 77                      de saayer

bloemgracht 81            de jonge saayer

MODERNE STENEN
De laatste oude gevelstenen dateren van rond 1795, toen in Nederland tijdens de Bataafse Republiek de huisnummering werd ingevoerd. Kort daarna verschenen er ook straatnaamborden. De gevelsteen had zijn functie van herkenningsteken verloren.

De afgelopen decennia zijn er ook veel nieuwe gevelstenen gehakt. Vaak hebben ze te maken met eigenaren die moedeloze kreten slaken over de renovatie of reconstructie van hun (monumentaal) huis dat zo verschrikkelijk tegenvalt. Of op de stenen worden mensen geëerd die zich ingezet hebben voor behoud of herstel van monumenten.

prinsengracht 11
verzuchting: halverwege het herstel.....

STEENHOUWERS
Het vak van steenhouwer is niet verloren gegaan. De laatste jaren is er een sterke revival, met name door de activiteiten van de Vereniging Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen. Er werd en wordt veel gerenoveerd oa door Geurt Brinkgreve, Jan Hilbers, Wil Abels, Tobias Snoep.
Een speciale plek krijgt Hans 't Mannetje die een groot aantal nieuwe stenen voor Amsterdam gehakt heeft, meestal met een grappige dubbele betekenis en een direct herkenbare stijl.

korte keizerstraat 11
'de korte keizer'        hans 't mannetje
 

VERENIGING VRIENDEN VAN AMSTERDAMSE GEVELSTENEN
Amsterdam heeft een heel actieve vereniging die oude stenen opspoort, weer herplaatst of zorgt voor een opknapbeurt waarbij vaak weer de oude kleuren worden aangebracht (polychromeren). De oorspronkelijke kleuren worden opgespoord aan de hand van resten verf op de steen.
Ook wordt allerlei onderzoek gedaan naar de herkomst van gevelstenen. Nog steeds worden er prenten en gravures ontdekt waarmee opdrachtgevers naar de steenhouwer gingen om juist díé afbeelding in een steen uit te hakken (zie hiernaast).

 

gravure arcke noach
 

gevelsteen sint olofsteeg 12 zijgevel

VERANTWOORDING
Op deze infopagina maar ook in de fotoserie Gevelstenen heb ik veel gegevens en verhalen overgenomen van het onvolprezen fotoboek 'Gevelstenen van Amsterdam', Onno W. Boers en Pancras van der Vlist (Uitgeverij Verloren, 2007).

bron: website vereniging vrienden amsterdamse gevelstenen (vvag)

MEER INFO OVER GEVELSTENEN: www.vvag.nl  (website van de vereniging)

NAAR FOTOSERIE GEVELSTENEN  >>