|
Halsgevels worden gekenmerkt door een top in de vorm van een
hals.
De geveltop heeft twee hoeken van 90º
die opgevuld zijn met zandstenen beeldhouwwerk, klauwstukken genaamd. Daartussen
is de gevel, meestal van baksteen, doorgemetseld.
Halsgevels zijn de opvolgers van trapgevels. Ze werden in Amsterdam gebouwd vanaf 1638
tot ongeveer 1780.
Philip Vingboons was de architect die in Amsterdam de halsgevel
introduceerde . In 1638 bouwde hij zijn eerste exemplaar: Herengracht 168,
ruim 70 jaar nadat in Antwerpen de allereerste halsgevel gebouwd was
(stadhuis uit 1565).
Vingboons had daarvoor ook al huizen ontworpen die tussen de trapgevel
en de
halsgevel in zitten: de verhoogde halsgevel.
Na de verhoogde halsgevels worden de 'gewone' halsgevels in allerlei stijlen gebouwd afhankelijk van de
heersende mode, totdat de laatste halsgevel rond 1780 in de Louis XV stijl
wordt gebouwd.
De klokgevel was vanaf 1660 al een concurrent van de halsgevel maar
wordt na
1700 vaker toegepast en na 1780 overheersend. Tien jaar daarna stapt men definitief over op lijstgevels.
In de 19e eeuw bouwde men opnieuw halsgevels maar dan gaat het om neo-stijlen.
Oneerbiedig gezegd, namaak dus. |
Singel 90 uit ca 1700 |
tien categorieën (met
dank aan Jean Hubert v Tongeren)
In welke periode een halsgevel gebouwd is, valt
goed vast te stellen aan de hand van de volgende indeling.
|
|
1 de voorloper van de
halsgevel (rond 1630)
De voorlopers van de halsgevel werden
gebouwd in de periode van de zogenaamde Hollandse renaissance ofwel het
maniërisme. De klassieke vormen werden niet streng gevolgd maar met de
nodige vrijheid en fantasie toegepast. Niet alleen werden de vormen vrij
uitgelegd maar ook werden allerlei ornamenten als krullen, vazen, en zelfs
engelenkopjes (zie hiernaast) toegevoegd aan het klassieke repertoire.
De bekendste architect van deze stijl
is Hendrick de Keyser.
Ook Philip Vingboons bouwde in 1634 een voorloper van de halsgevel
aan de Oudezijds Voorburgwal 239.
|
Oudezijds Voorburgwal 239 |
|
|
2 de verhoogde halsgevel
(vanaf ca 1636-1670)
Dit type heeft niet één maar twee hoeken
van 90º aan beide kanten. Eigenlijk twee grote trappen dus en is daarom in feite nog een
trapgevel. Men zegt wel dat de top van dit type op een
schouder lijkt. Naast het zolderluik zijn vaak zogenaamde oeils-de-boeuf
(koeienogen) aangebracht.
De verhoogde halsgevel was behoorlijk revolutionair omdat Amsterdam destijds nog vol stond met de doodgewone trapgevel.
|
Singel 140 |
|
|
|
|
3 de halsgevel à la
vingboons ( rond 1638-1670)
Hier is sprake van een echte
halsgevel met aan iedere kant één hoek van 90º. Er is dus geen trap of trede meer te
herkennen.
De gevel is zeer klassiek opgebouwd met pilasters, ordes, guirlandes,
frontons etc. De klassieke vormen en maatvoering worden strenger nageleefd dan bij het maniërisme
(zie 1 hierboven). Philip Vingboons was
de trendsetter, andere bouwers en architecten
volgden.
Herengracht 388 |
|
|
|
4 halsgevel van na 1660
De klassieke vormen zijn verdwenen, geen
guirlandes of pilasters meer.
Het segmentvormige fronton (een halfronde
boog) is er nog wel.
Men noemt dit de sobere of strakke stijl. In deze tijd
doet ook de klokgevel z'n intrede. In de periode tot 1700 zijn de
halsgevels niet echt spectaculair.
Herengracht 600-598
|
|
|
|
5 halsgevels rond 1670
Het segmentvormige, halfronde fronton is passé, halsgevels krijgen nu een driehoekig
fronton, vaak met heel smalle, dunne vruchtenslingers langs de zijkanten,
ook wel trosversiering genoemd.
Herengracht
409-411
|
|
|
|
6 halsgevels rond 1685
De vruchtenslingers of trosversieringen worden breder en
weelderiger. Er verschijnen siervazen op de hoeken.
Keizersgracht 780-778
|
|
|
|
|
|
7 halsgevels vanaf 1700
De halsgevels in de 18e eeuw zijn meestal
hoger dan de voorgangers uit
de 17e eeuw. Ook wordt het wordt weer wat spannender en
spectaculairder: de klauwstukken krijgen strengen van acanthusblad waaruit
als het ware een bloemkelk ontstaat, het zogenaamde
"atelier van de doorboorde bloem", zie de foto hiernaast. Ziet er veel forser en
rijker uit.
Deze halsgevel komt nog heel veel voor.
Keizersgracht 242 |
|
|
|
8 halsgevels ca 1720-1750
De barokke Louis XIV stijl is in de mode gekomen.
Boven het fronton
ontstaat een symetrische kuif in schelpvorm. Geen
doorboorde bloem
meer (zie 7).
Kenmerkend voor de halsgevels in deze stijl is dat de klauwstukken in het
midden door een lijstje onderbroken worden, zie de foto hiernaast.
Ook van deze gevel zijn er nog heel veel in Amsterdam.
Keizersgracht 88 |
|
|
|
9 halsgevels ca 1750-1780
Dan volgt de Louis XV stijl ofwel Rococo.
Direct te herkennen aan de kuif bovenop de top van de gevel die asymetrisch
is geworden. Veel andere ornamenten krijgen ook een asymetrische vorm.
Het lijstje in het midden van de klauwstukken is verdwenen.
Deze stijl is vaak nóg uitbundiger dan de Louis XIV stijl.
Louis XV zie je vooral bij de klokgevels die in 1780 overheersend worden.
De halsgevel is dan al dik op z'n retour; het aantal halsgevels in deze stijl
is dan
ook beperkt. Tussen 1780 en 1870 wordt de halsgevel niet meer gebouwd.
Haarlemmerdijk 54 |
|
|
|
10 halsgevels in de 19e eeuw
Vanaf 1870 worden er weer wat halsgevels gebouwd maar dan in
de neo-stijlen. In de tweede helft van de 19e eeuw was het gebruikelijk
terug te grijpen op stijlelementen uit vroegere eeuwen, zie bijvoorbeeld de
architecten Cuypers en Salm. In feite imiteerde men dus de oude halsgevel.
Oude Turfmarkt 147 |
|
START THEMA HALSGEVELS KLIK
HIER |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|